خضر بن نصر اربلیخَضِربن نصر، ابوالعباس اِرْبِلى، مفسر و فقیه شافعی قرن پنجم و ششم می‌باشد. ۱ - زندگینامهمحل تولد او دانسته نیست، اما به اربیل (شهری در عراق، سابقاً اِرْبِل) منسوب است. [۱]
سمعانی، الانساب، ج۱، ص۱۰۵.
[۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۸۷.
ابن عساکر [۳]
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۱۶، ص ۴۴۹،چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰.
دربارۀ تاریخ تولد خَضِر، به گفته ای از خود او استناد کرده که سال ولادتش را ۴۷۸ حدس زده است.۲ - اساتیدخضر برای تحصیل به بغداد رفت و نزد استادانی چون شمس الدین اِلْکیا هَرّاسی (متوفی ۵۰۴) و ابوبکر محمدبن احمد شاشی (متوفی ۵۰۷) فقه آموخت و سپس به اربل بازگشت [۴]
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۶، ص۴۴۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰.
[۵]
ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج۲، ص۹، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
و مدرسه ربض را تأسیس کرد.۳ - مدرس اربیلابومنصور سرفتکین (قائم مقام حاکم اربل) نیز در ۵۳۳ مدرسۀ قلعه را، به سبب ورود او، تأسیس کرد. خضر تا پایان عمر در این دو مدرسه به تدریس پرداخت. او را اولین مدرّس اربل دانسته اند. [۶]
ابن مستوفی، تاریخ اربل، ج۲، ص۷۸، چاپ سامی بن سیدخماس صقار، بغداد ۱۹۸۰.
[۷]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۲۳۷.
[۸]
عباس عزاوی، اربل فی مختلف العصور، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، تحقیق محمدعلی قره داغی، بغداد ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۴ - شاگرداناز جمله شاگردان او، عثمان بن عیسی هذبانی مارانی (شارح المهذّب) و ابوالقاسم نصربن عقیل بن نصر بودند. [۹]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۲۳۷ـ۲۳۸.
[۱۰]
صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۳، ص۳۳۸.
[۱۱]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۶۶، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
خضر پسری به نام نصر داشت که عالم شافعی بود و تصانیفی در فقه و حدیث ، چون حجة الوداع ، داشت. [۱۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۷۱۵.
[۱۳]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، ص ۴۹۱، در حاجی خلیفه.
۵ - وفاتخضر در ۵۶۷ در اربل درگذشت و در مدرسۀ خود، ربض، به خاک سپرده شد. [۱۴]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۲۳۸.
[۱۵]
عبدالوهاب بن علی سُبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۸۳، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۶]
ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج۲، ص۱۰، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
پس از او، برادرزاده و شاگردش، ابوالقاسم نصربن عقیل، تدریس در مدرسۀ ربض را برعهده گرفت. [۱۷]
ابن مستوفی، تاریخ اربل، ج۲، ص۷۸، چاپ سامی بن سیدخماس صقار، بغداد ۱۹۸۰.
[۱۸]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۶۷، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۶ - آثارخضربن نصر را یکی از بزرگان فقه شافعی، عالم به فرایض و علم خلاف ، مفسری توانا و محدّثی ثقه دانسته و زهد و پارسایی او را ستوده اند. [۱۹]
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۶، ص۴۴۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰.
[۲۰]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۲۳۷.
[۲۱]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۶۶، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
گفته‌اند خضر آثار بسیاری در تفسیر و فقه و حدیث تألیف کرده بوده [۲۲]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۲۳۷.
[۲۳]
ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج۲، ص۹، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
اما در منابع، فقط به دو اثر وی اشاره شده است: یکی کتابی مشتمل بر ۲۶ خطبه رسول اکرم به همراه سلسلۀ اَسناد آنها؛ و دیگری، مجموعه احادیثی در فضائل صحابه ، بدون ذکر سند. [۲۴]
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۶، ص۴۴۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰.
[۲۵]
صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۳، ص۳۳۸.
[۲۶]
عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآةالجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۲) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰. (۳) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۴) ابن مستوفی، تاریخ اربل، چاپ سامی بن سیدخماس صقار، بغداد ۱۹۸۰. (۵) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۶) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، در حاجی خلیفه. (۷) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۸) عبدالوهاب بن علی سُبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۹) سمعانی، الانساب. (۱۰) صفدی، کتاب الوافی بالوفیات. (۱۱) عباس عزاوی، اربل فی مختلف العصور، تحقیق محمدعلی قره داغی، بغداد ۱۴۲۲/۲۰۰۱. (۱۲) عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآةالجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۱۳) یاقوت حموی، معجم الادباء. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خضر بن نصر اربلی»، شماره۵۴۴۴. |